کورد وسکۆلاریسم. هیوا ئەحمەدی
یزکا yzaki, [02.11.20 17:47]
کورد و سکۆلاریزم
)suecularis) و (sueeculu ده‌سته‌واژه‌ی سکۆلاریزم له ریشه‌ی لاتینی (
وه هاتووه و به مانای ڕۆژگار یان دونیایه. له وڵاتانی ڕۆژئاوادا به مانای دونیا له به‌رابه‌ر دین ـ دا به‌کار ده‌بردرێ. واته به مانای پڕۆسه‌یه‌کی سیاسی‌یه که پێوه‌ندی به دیارده جۆراوجۆره‌کانی دونیاییه‌وه هه‌یه و له باس و خواسه‌کانی دینی و ئۆخره‌ویدا خۆ، به بێ‌به‌هره ده‌زانێت.
دوای سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاست و کاتێ ڕێنسانس کرا ، زۆربه‌ی روناکبیران و بیرمه‌ندانی ڕۆژئاوا، هاتنه سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه که کلیسا ده‌بێ ئه‌رکی مه‌زهه‌بی و ئایینی خۆی، به بێ ده‌ست‌تێوه‌ردان له کاروباری حکوومه‌تی، له فۆڕم و قه‌واره‌یه‌کی دیاریکراودا( فه‌ردی و شه‌خسی) به‌ڕیوه‌به‌ری و خۆی له ئه‌رکی حکوومه‌تداری جیا بکاته‌وه.
هه‌رچه‌ند بۆ یه‌که‌مین جار جۆرج هالی‌اوک ـ که نووسه‌رێکی بریتانیایی بووـ له ساڵی 1846 وشه‌ی سکۆلاریزمی به‌کار هێناوه، به‌ڵام له ڕاستیدا دیارده‌ی سکۆلاریزم به مێژوو ده‌گه‌ڕیته‌وه بۆ زه‌مانی ئورۆسیسمه‌کان که داواکاری جودایی دین له فه‌لسه‌فه بوون.
دیاره بیرۆکه‌ی سکۆلاریزم به شێوه‌گه‌لێکی جۆراوجۆر ته‌عبیر و ته‌فسیر واته شه‌رح و شرۆڤه کراوه و هه‌رکه‌سه له گۆشه‌نیگاێکه‌وه مانای لێهه‌ڵکڕاندووه. به‌ڵام ده‌کرێ هه‌موو ماناکانی ئه‌و ئه‌و ته‌یره بێ باڵه، له دوو خاڵی هاوبه‌شدا کۆ که‌یه‌وه که بریتی‌یه له :
1 ـ دونیامه‌داری له به‌رابه‌ر دین‌مه‌داری ـ دا
ده‌کرێ دونیا، به که‌ڵک وه‌رگرتن له به‌ڵگه و ژیربێژی( دلیل و منطق)، به‌بێ هه‌رچه‌شنه ئیحتیاجی و پێویستییه‌ک به خودا و خودایانێک، ویا هه‌ر هێزێکی دیکه‌ی متافیزیکی، ته‌عریف و پێناسه بکرێ و مرۆڤیشی پێ به‌هره‌مه‌ند بکرێ.
2 ـ ئینسان گه‌رایی له به‌رابه‌ر خودامێحوه‌ری ـ دا
ده‌سته‌واژه‌یه‌کی هاوشێوه‌ی دیکه‌ی سکۆلاریزم، لاییسم واته لائیک بوونه که وشه‌یه‌کی یۆنانی‌یه و ) وه وه‌رگیراوه.laikos) و (laosله (
لائیک به مانای سیستم یا کۆمه‌ڵه خه‌ڵکێکی عیلمانی‌یه که له‌به‌رانبه‌ر خه‌ڵکی ئاماتۆڕ و عه‌وام‌ـدا به کارده‌بردرێ. ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ش هه‌ر وه‌ک سکۆلاریزم، به مانای دوور خستنه‌وه‌ی روحانی و که‌شێشه‌کانی کلیسا و له راستیدا خودی کلیسا له ئه‌رکی به‌ڕیوه‌به‌ری کاروباری وڵاتدایه.
فه‌لسه‌فه و حیکمه‌تی له‌دایک بوونی دیارده‌ی سکۆلاریزم، له ئه‌ساسدا ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر ئیستبدادی مه‌زهه‌بی و ئایینی و هه‌ر وه‌ها به‌ڕیوه‌به‌رانی ئایینی مه‌سیحییه‌ت و شێوه‌ی هزر و ئه‌ندێشه‌ی ئه‌و شێوه که‌سانه که ده‌سته‌ڵاتێکی ئایینی فۆندامێنتالیستانه( بنیادگرایانه) و توندره‌وانه‌یان به‌سه‌ر خه‌ڵکدا سه‌پاندبوو. چوونکه له‌لایه‌ک کلیسا خشوونه‌ت و توندێکی چاوه‌ڕوان نه‌کراوی دژ به خه‌ڵکی خۆی به‌کار ده‌هێنا و له‌لایه‌کی دیکه‌وه هه‌ڵگری ئه‌و باوه‌ڕه بوو که ئه‌وکه‌سه‌ی ئاخره‌ت و دین و قیامه‌تی بوێ، نابێ وه‌دوای دونیا و خۆشی‌یه‌کانی کاتیی و کاره‌ساتباری دونیا بکه‌وێ!
ئه‌و شێوه بیرکردنه‌وه‌یه، ئه‌ندیشه‌یه‌کی دوگم و بیرته‌سکانه بوو که له په‌نای خۆیدا بوو به هۆی سه‌رهه‌ڵدانی دژ کرده‌وه‌یه‌کی ته‌واو پێچه‌وانه و به‌رابه‌ر به ناوی سکۆلاریزم که ته‌نیا بیری له دونیا و دیارده‌کانی دونیایی، به بێ هیچ نرخ و بایخێک به دین و پێوه‌ندی‌یه‌کانی دین و دونیاوه، ده‌کرده‌وه،(دانانی ئینسان له به‌رابه‌ر خودادا) .
دیاره با ئه‌وه‌ش له‌بیر نه‌کرێ، کاتێک فئۆداڵ و سه‌رمایه‌داره‌کانی ڕۆژئاوایی ده‌یانهه‌ویست هه‌ژه‌موونی سیاسی و ئابوری به‌ده‌سته‌وه بگرن، کلیسا یه‌کێک له گه‌وره‌ترین کۆسپه‌کانی سه‌ر رێگای ئه‌و ده‌سته‌ڵاته، بوو. بۆیه بێ سێ و دوو تێکردن، کلیسا له بازنه‌ی کاری حکوومه‌تی و به گشتی دنیایی هه‌ڵاواردرا و به واتایه‌کی دیکه کۆسپی سه‌ر ڕیگای فئۆدالیزمی سکۆلارمانا، هه‌ڵگیرا. با ئه‌و راستییه‌ش بێته‌به‌ر باس که هیندێک له بیرمه‌ندانی سکۆلاری ڕۆژئاوایی وه‌ک جان دوبی ( سه‌ده‌ی بیسته‌م) له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه بوونه که سکۆلاره‌کان ئاینیان وه‌لاناوه، ده‌بێ خۆیان دێنێکی تایبه‌تیان هه‌بێ...
ئیشکالی سکۆلاره‌کان
یه‌کێک له نیشانه به‌رچاو و ناسراوه‌کانی سکۆلاریسم، اومانیسم واته (انسان مداری) یه که له به‌رابه‌ر " خدامداری" دا قوت کراوه‌ته‌وه. له‌و ئه‌ندیشه‌یه‌دا، مرۆڤ سه‌نته‌ر و سترۆکتۆری ئه‌خلاق، سیاسه‌ت، مه‌عره‌فه‌ت، هه‌نجارو ناهه‌نجار ، حکوومه‌ت و چی و چی...یه. هه‌ر کرده‌وه و دژکرده‌وه‌یه‌ک که پێوه‌ندی به ئینسان و خوداوه هه‌یه، سکۆلاریزم وه‌ک دیارده‌یه‌کی عیلمی و زانستی چاوی لێ ناکا و خۆی تێکه‌ڵی ناکات. چوونکه ئه‌وه‌ی به هه‌ڵسوکه‌وتێکی فه‌ردی و شه‌خسی ده‌زانێت. به‌ڵام ئه‌و کۆمه‌ڵه رووداوانه‌ی که پێوه‌ندیان به ژیانی کۆمه‌ڵایه‌تی، سیاسی، ئابوری، فه‌رهه‌نگی و هتد...وه هه‌یه، دین نابێ خۆی تێکه‌ڵ کات و حوکمی له‌سه‌ر بدات. بۆ نمونه سه‌زا و مجازاتی تاوانباران له روانگه‌ی سکۆلاره‌کانه‌وه که ئینسان مه‌دارن، په‌سه‌ند و قه‌بووڵ ناکرێ. چوونکه له لایه‌ک سه‌زادان له‌تمه له که‌رامه‌تی ئینسان ده‌دا و له‌لایه‌کی دیکه‌وه ئه‌و که‌سانه‌ی تووشی تاوان ده‌بن، به شیوه‌یه‌ک له شیوه‌کان نه‌خۆشن. نه‌خۆشیش ده‌بێ چاره‌سه‌ر و ده‌رمان بکری نه‌ک سه‌زا و موجازات بدرێ...
پرسیار لێره ئه‌وه‌یه ئایا حکوومه‌تی سکۆلاره‌کان یا هێز و لایه‌نه‌کان که خۆ به سکۆلار ده‌زانن، تا ئێستا وا هه‌بووه تاوانبارێک له‌جیاتی ئه‌وه‌یکه سه‌زای بده‌ن، وه‌ک نه‌خۆشێک ده‌رمانی بکه‌ن و چاره‌سه‌ری ئه‌و کێشه‌یه‌ی بۆ بکه‌ن؟!
هیوا ئەحمەدی
یزاکا
١٢ی خەزەڵوەری ١٣٩٩ی هەتاوی
Comments
Post a Comment